miércoles, 3 de agosto de 2011

AYMARATX PARLASIÑASAPUNIWA / Claudio Marcapaillo Achu

AYMAR ARUX AKA QHIPHA URUNAKANX KUNJAMÄSKISA
¿Cuál es la situación actual de la lengua aymara?
Claudio Marcapaillo Achu
KHUSKACHT’A (Resumen) Aka qillqt’äwinxa, aka qhipha urunakanx kunjamas aymar arux markasanx uñjatäsk ukatw qhanañcht’i. Uka amuyumpixa, aymar markan qamasir jaqinakax kunjamats saräwinakapx uñt’ayapx ukatw uñakipt’ata, ukatxa, uka kipkarakiwa, aymar arux kunayman yatichäwinakanx kunjamas uñjatäsk ukats uñakipt’araki. Qhipharux kunjamats aymar ar juk’amp arsutäxañapatakix kunayman amtäwinakax chiqanchatäsp jach’a markanakans ayllunakans ukatw aruskipt’ataraki. Ukjamaxa, taqinirus jallällt’kasax aka qillqt’äw uñart’añamp qallantapxañäniya.
CHUMPU ARUNAKA (Palabras clave): Aymar aru, aymaranaka, aymar yatichäwi, aymaran mayjt’äwinakapa, aymar arsuña.
1. QALLTA (Introducción)
Aka qillqt’äwinxa, aymar arutw mä juk’a aruskipt’añäni. Aymar arux walja jaya maranakapuniw aymar markanx arsutäxaraki. Aymar arux janir aka uraqin inkanakas utjkän ukapachanakatpachaw qulla jaqinakanx arsutarakïna. Ukatxa, inkanakasa, aymar arxa, jamasatrakwa arsupxäna. Inka Yupanki jayllïwipanw ukas qhanäskaraki. Cerrón Palomino (2004) ukanw ukax qillqantt’atäski.
Ukatxa, uka maranakaxa, aymar arux arst’atapunïnw sasaw yatxatanakax uñacht’ayapxaraki. Inas qillqanakapax utjarakchïna, ukax janiw jichhakamas suma yatiskarakiti. Ukjampachasa, walja waranq waranq jaqinakapuniw aymar arunx aruskipasipxarakïna.
“Latino” qillqampix tata Bertonio (1612) ukjatwa qillqasiwayxaraki. Ukatxa, uka qillqanakax kunjams jupanakax aymar ar ist’asax amuyupxän ukjam qillqatarakiwa. Qhanpachaxa, kastill arur uñtat samsunakampiw qillqapxarakïna. Bertonio tatan amuyupax aymar aru yatisax uka pachpamp iyawsäwinak yatichañatakïnwa.
Qhipha maranakanxa, waljanikanakaw aymar arutx qillqxapxarakïna. Ukatxa, janipuniw kunas amuyañjamäxarakïnti. Ukatwa, 1984 uka maranx walja aymar arut qillqir tamanakax may tantacht’asisax mä amtäwir puriwayxapxäna. Uksat aksaruwa, aymara arux mä khuskha qillqampik qillqt’atäxaraki.
Ukas ukächiya, khuskha qillqampix niya walja yatxatatanakarakiw jichhakamas qillqasipki. Jan waltäwix arsuñankiwa. Walja aymar jaqinakaw jan aymar arutx arsxapxarakiti. Ukaw Qullasuy markasanx wali llakisiyarakistu. Qullasuy markanx 8.261.554 jaqinakatx 1.525,3, 18.5%  jaqinakaw chacha warminakax aymar arut arsusiñak yatipxaraki. Jupanakx janiw qillqasiñ yatipkarakiti. Ukjamïpanxa, aymar arux sumat sumatw jan amuykayak chhaqhaskaraki.
Jichhaxa, aka jisk’a qillqt’äwinxa, kunjamäskis aymar arux aka qhipha urunakanxa, kuna amt’äwinakas askïspa, ukanakatw mä juk’ aruskipt’asiwayañäni.
2. Amthapiñataki (Antecedentes)
Ñanqhachir jaqinak purinitatxa, markanakasankir jaqinakax janiw kastill arutx arsuñs uñañs yatiqapxañapäkänti. “Aymaranakas qhichwanakas janiw kastill arx yatiqapxañapäkiti”, sapxänwa. Ukatx janiw ukakïkänti, jan ukaxa, janirakiw aka pachpankir jaqinakax illapt’añanak apnaqañas yatiqapxañapäkänti. “Jupanakax illapt’añanaksa, jan ukax uñañs qillqañs yatiqapxasp ukaxa, kutkatasistaspawa”, ukatxa “janiw punkuñ munxapxistaspati” sapxänwa.
Ukjamïpanxa, achachinakasas awichanakasasa, aymara aruta, jan ukax qhichwa arutakpunw aruskipasisipkäna.  Jupanakanx janiw p’inqasiñax utjkänti. Ukjamarusa, walja markanakanwa, kastill aruta uñaña, qillqañ yatintañ munapxäna. Ukjamïpanxa, jamasatw mä juk’s yatiqapxäna. May kastill aru yatiqkir katjayasipxän ukax jiwayata, laxra kharsuta, jawq’jataw uñjasipxäna. Uka maranakaxa, kastill aru yatiqañax wali juchanchatänwa.
Uka maranakaxa, wayn tawaqunakaxa, jach’a yatintañ utanakar mantañatakix sutinakaps lantintasiwayapxänwa. Ukjam lantintasisakirakiw jach’a yatiqañ utanakarus mantapxarakïna. Mä arunxa, ukax wali askirakïnwa, jupanakw uka manqhitpachax markas qhisphiyañatak kunayman qillqatanak uñacht’ayawayapxarakïna.     
Niya 1952 marat aksaruxa, taqikunaw mayjt’awayxarakïna. Marka iripirinakax aymara, qhichwa jaqinakarux marka qhipt’ayirirjamaw uñjawayxapxäna. Jilpachax jupanakax mistinakar punkusakiw jakasipxarakïna. Ukatxa, “aka inyunakax wali q’añunakawa, janiw jach’ar sartañ munapkiti, uywanakar uñtasitawa” sasaw sapxäna. Ukjamïpanxa, “aka inyunakarux qhisphiyañawa, kastill aruw yatichaña, aski markan sarnaqäwinakax utjki ukanakaw yatichaña” sasaw jisk’a yatiqañ utanak walja suni uraqinakar uttayawayapxäna.  
Ukatxa, jisk’a yatiqañ utanakanxa, aymara, qhichwa wawanakarux munkir jan munkirwa, kastill aruta uñayapxän arsuyapxäna. Jan arsuñ munipanxa, kimsa charanimpi, lawanakampiw yatichirix jawq’jäna, jan ukax yaqha mutuyäwinakampiw juchanchäna. Ukjamïpanxa, aymar arusa, qhichwa arusa, utanakw arsusxäna. Yamakis markanakanx wali jisk’achatänwa. Aymar aru arsuriruxa, mä jan aski laq’ükaspas ukhamaruw uñkatapxäna. “Ay…, mira un indio” sasaw sapxäna. Uka taypinxa, jisk’achirix pachpa suni, qhirwa uraqit jutir jaqinakakiw jilpachax ukjam uñjapxarakïna.
Uka misti q’aranakanx axsarañaw utjäna. Jupanakaxa,   Nayra maranakax arunakasat arsusiñax misti jaqinakatx wali jisk’achatänwa. Yamakis kipka kamachimpix aymar arsa, qhichwa arsa chhaqhayxañwa amtawayxapxäna. Ukatxa, yatichäwtuqiw jisk’a yatiqañ utanakanx jisk’a yatiqir wawanakarux kastill aru munkir jan munkir arsuyapxäna (Choque, 2005). Ukampirusa, markanakasanxa, juk’at juk’atwa, amuyt’asïwinakax utjawayxäna.
3. Kipkäñamp arumpi (Lengua e identidad)
Uraqpachanxa, sapa markax kunayman saräwiniwa. Uka saräwinakax kunayman thakhinchaniwa, qullqinchäwisa, yupaychäwisa, tamanchäwisa, marka sarayäwisa, aru arsuñasa, saran saraniwa. Uka saräwinakapax aski amuyunakaniwa. Ukatwa, Gelles y Levine (1997) qillqatax akjam arst’i:
“Todas las culturas existentes en el mundo tienen universales culturales que se repiten  en cada una de ellas, los mismos que están conformados  por múltiples elementos, siendo algunos de los principales los siguientes: Conocimientos; creencias, valores; normas y sanciones; símbolos; idioma, tecnología; música, danza y baile y cosmovisión”.
Qullan markanxa, uka kipkarakiw kunayman saräwinakax yatiñatsa (conocimiento), iyawsäwitsa (creencias), saräwinaka (valores), thakhinakamp juchanchanakampi (normas y sanciones), unañchanaka (símbolos), arunaka (lenguas), luräwinaka (tecnología) kusist’äwinaka (música, danza y baile), pachats (cosmovisión)  utji (Enriquez, 2005).
Ukjamäkipanxa, mä mark jan chhaqhañpatakix aruw sinti wakiskiri. Aka qhipha maranakanxa, aymaranakax kastill arutakw arsusxapxi. Ukatxa, aymarätwa, sapxarakiwa. Markasan sarnaqäwip uñts ukax wali musparataw qhipharsna. Marka irpirinakasa, yatichirinakasa, yatintirinakasa, aymar arx irnaqäw jikxattañatakikiw munapxi. Ukatxa, janiw sum arsuñsa, ukatx aymar markan saräwinakapats yatiñ munapkarakiti. Jach’a markanakanxa, walja wayn tawaqunakaw aymar arx yatiñ munapxi. Ukatxa niy mä juk’a yatxasax jupanakakiw yatichxapxaraki, uka jan suma yatirinakan yatichatax walja jilata, kullakanakaw aymar arx uñisxapxaraki.
Mä markatakixa, arux mä chuymjamawa, jan ukaxa, mä wila sirkjamawa. Arutuqiw saräwinakax waqaychasi, ch’ach’atataraki. Mä aruxa, waranq waranq maranakanw aski saräwinak mä sawurjam sawthapi. Ukatwa, yatiñatsa, iyawsäwitsa, saräwinakatsa, thakhinakamp juchanchanakampitsa, unañchanakatsa, luräwinakatsa, kusist’äwinakatsa, pachats lup’iyarak yatiyarakiwa.  Ukjam amuyumpixa, jisk’achat arunakat arxatirinakax akjamatw qillqt’apxaraki:    
“La lengua constituye el corazón de un pueblo, que es el centro vehicular  de una cultura. Ciertamente la lengua no es lo único elemento de una cultura, pero sí su vehículo y su material, el eje donde se articula su manera de estar en la vida. La lengua es resultado de siglos o milenios de creación intelectual, sentimental y práctica de la vida de un pueblo, y en ella se sustenta su continuidad cultural. Es decir, los posibles elementos de cosmovisión, relación con la tierra y la economía, ritos, creaciones y otros elementos culturales de un pueblo tienen su eje en lo que habla ese pueblo” (Garabide, 2010).
Ukatwa, mä arun chhaqhañapax jan wakiskiti. Anqäxtuqit apanit amuyunakarjamaxa, mä qawqha arunakak aka uraqpachan arsusxañax sinti askiwa. Ukjamatxa, uka jan wali amuyunak p’iqinchirinakatakix markanakasan arunakap chhaqxasp ukax wali askïspawa. Ukampirusa, markanakasana, achachilanakasan amuyparjamax saräwinakasax arutuqiw suma qhanañchasi, uka saräwinakax pachamamampi, uywirinakamp chikanchatawa. Ukatwa, jan saräwinakasat armasiñax askïkiti. Ukjamatakwa, aski jakäwsa, jan ukax suma qamañs jikxattaraksna (Huanacuni, 2010).
4. Kamachinaka (Bases legales)
Khaya 1996 maranxa, 6 – 9 urunak willka kuti phaxsit saraqkipanwa, “Barcelona” markanw arunakat arxatir tantachäw jisk’achat arunak yäqayxañatak tantacht’asiwayapxäna. Ukatxa, ukham tantacht’asisaxa, uraqpachana, juk’a jaqinakan arsut arunakax yäqatäxañapataki, qillqatäxañapataki, jan axsart’as arst’atäxañapatakiw ch’amanchawayapxäna. Jupanakax walja kamachi chimpunakw “Declaración  Universal de Derechos Lingüísticos” sas  qillqantawayapxäna Ukatx mäyïr kamachix akjam siwa:
“toda comunidad lingüística tiene derecho a codificar, estandarizar, preservar, desarrollar y promover su sistema lingüístico sin interferencias inducidas o forzadas”
Ukatxa, taqi jaqipuniw markanakanx arupat arst’asiñapa, ukatx uka arupax yäqatäñapawa, kuna juch’a t’aqäwinakansa, marka sarayäwinakansa, qamäwipans arupat arst’asitanakapax yäqatäñapaw sasaw akjamat arst’atarakïna:
“1. Toda comunidad lingüística tiene derecho a que su lengua sea utilizada como oficial dentro de su territorio. 2. Toda comunidad lingüística tiene derecho a que las actuaciones judiciales y administrativas, los documentos públicos y privados y los asientos en registros públicos realizados en la lengua propia del territorio sean válidos y eficaces y nadie puede alegar el desconocimiento”
Ukatxa, Qullasuy markanxa, machaq kamachipax uka kipkakirakiw jisk’achat arunakat arxatañatakixa, taqpacha aka arsut arunak yäqatäñapatix 5ri, t’aqanx 1ri. jaljapanx akjam arst’i:
“Son idiomas oficiales del estado el castellano, y todos los idiomas de las naciones y pueblos indígena originario campesinpos, que son el aymara, araona, baure, bésiro, canichana, caviñero, cayubaba, chácobo, chimán, ese ejja, guaraní, guarasu’we, guarayu, itinama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, moré, moseten, movima, pacawara, puquina, quecua, sirionó, tacana, tapiete, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracaré y zamuco”
Ukxaruxa, uka arunakax marka saräwinakan arst’atäñapatakix juk’amp chiqancht’atakïskiwa. Ukatwa, uka kamachix aymar aru nayrar sarantayañatakix uñakipt’añax wakiskirirakïspa.
4. Qullqsuy markanx aymar arux kunjamäskisa (Situación del aymara en Bolivia)
4.1. Qullasuypachan aka pachpa jaqit uñt’ayasirinaka (Pertenencia aymara en Bolivia)
Qullasuy markanx walja saräwin jaqi tamanakaw utji. Ukanakatxa, jilpachax qhichwanakaw waljani, ukxarux aymaranakaw utjaraki, qhiphjarux waraninakaw utji. Juk’amp qhipjarux chikitanu, mujiñu, ukat juk’ampinakawa. Aymaranakamp qhichwanakampix mä saräwinikiwa, arukiw jupanakanx mayja, Mayninakax qhichw arsupxi, mayninakarakiw aymar ar arsupxaraki. Ukax yatxatäwinakarjanamax yatitarakiwa. Qhichwa arux aka aymar markarux Inkanakamp chikarakiw purinitäna, ukjatxa, qhichwa arux wali jach’anchat arururakiw purxatäna. Jichhax Qullasuy markpachanx kunjam saräwin jaqitx uñty’ayasipxi, ukanakatw mä juk’a uñakipt’añäni.
Tata “Molina, Albó” (2006) maran qillqat pankanxa, khithinakas aka pachpa Qullasuy uraqin qamasipxirïtänax ukanakatw uñakipt’i. Ukanxa, 1.555.641, 30,7%  jaqiw sapa patakatx qhichwa jaqit uñt’ayasi. Ukxaruxa, 1.277.881, 25.2% jaqirakiw sapa patakat aymar jaqit uñt’ayasi. Mayninakax niya 1922.355, 38,0% jaqix janiw kawkïrïktsa sarakiwa. Ukat qhipharuxa, juk’a jaqinakakiw Warani, Chikitanu, Mujiñu, ukat juk’ampix utjaraki.
Jichhaxa, uka kunayman saräwin markanakax Qullasuypachanx taqituqir mirantatjamarakiwa. Inas ukax ukjmarakïchi, jaqinakax uksar aksaruw kuna irnaqäwinakarusa, yatiqäwinakarus sarapxaraki, ukatxa ukjam sarnaqasax arupampi saräwinakapampiw sararaki.
4.2. Qullasuy markanakan aymar jaqjam uñt’ayasirinaka   (Pertenencia al aymara por departamentos)
Qullasuy markanxa, aymara jaqinakax taqiwjanakar ch’iqintatapuniwa. Chukiyäw markanx akïr suyunakanw aymarat uñt’ayasipxi. “Murillo, Omasuyos, Pacajes, Camacho, Muñecas, Larecaja, Franz Tamayo, Ingavi, Loayza, Inquisivi, Los Andes, Aroma, Manco Kapac, G. Villaroel, y J.M. Pando, Nor Yungas, Sud Yungas, Caranavi”. Maysatxa, Uru Uru markanxa: “Cercado, Carangas, Sajama, Litoral, Ladislao Cabrera, Atawallpa, Mejillones, Saucarí, T. Barrón, Sud Carangas, Nor Carangas,  San Pedro de Totora”. P’utuqsi markanxa: “Daniel Campos. Quchapampa markanxa: Ayopaya, Tapacarí. Ukxaruxa, “Chuquisaca, Tarija, Santa Cruz, Beni, Pando” uksanakax mä juk’as aymarat uñty’ayasirix utjakipunirakiwa. Jamuq uñakipt’añäni:
Qullasuy llätunka markanakanx aymar jaqit uñt’ayasirinakax akjamawa: Chukiyaw markanxa 1.027.890, 68,4% janqinakaw aymarat uñt’ayasipxi. Ukxarux Uru Uru markaw 93.739, 37,7% jaqinakaw aymarat uñt’ayasipxi. Quchapampa markanx 62.780, 7,0% jaqinakaw aymaräpxtw sapxaraki. Ukatxa, Santa Kurus markanxa, 48.040, 3,9% jaqiw armarät sas arst’asiraki. P’utuqsi markanx 26.283, 6.3% jaqiw aymarat uñt’ayasiraki.
Ukatx yaqha markanakanxa, mä juk’as aymar aru arsurix utjakipunirakiwa. Ukham sipanxa, aymar saräwix Qullasuy markpachanw ch’amanchañax wakisi. Yamakis khaysa Santa Krus markarux walja jila kullakanakapuniw ku irnäw thaqhiris sarawayxapxaraki. Ukatxa, jupanakarus wali ch’amanchañaw wakisiraki.
4.3. Qullasuypachan aylluna, markana, aymar jaqit uñt’ayasirinaka (Pertenencia al aymara en el entorno rural y urbano)
1952 marat aksaruxa, pata pampanakana, qhirwanakan qamasir jaqinakax jilpachax jach’a markanakar qamasiriw sarawayxapxarakïna. Jupanakax ayllunakapanx t’aqhistakirakiw jan kuna yanapt’a, marka iripirinakat katuqasax sarnaqasipxäna. Ukatxa, maysatx uraqinkakas sumat sumatw wali jisk’itar tukuwayxarakïna.
Uka kipkarakiw kuna chhijchhisa, mach’asa, juyphis juyra yapunak sapa maratjam tukjxäna. Ukatwa walja jaqinakax niya wila masinakapampach jach’a markanakar sarawayxapxäna. Mayninakax yamakis jan jach’a markanakan irnaqäw jikxattasax anqäx markanakarus sarawayxapxarakïnwa. Ukhamïpanxa, jichha urunakanxa, aymaranakax jilpachax jach’a markanakana, yatpïr markanakanw jakasxapxaraki. Uñakipt’añäni.
Qullasuypachanx niya 761.712, 59,6% jaqinakaw aymar jaqit uñt’ayasipxi. Maysatxa, 516.169, 40,4% jaqinakarakiw aymarat uñt’ayasirinakax taypïri, jach’a markanakan qamasipxi. Uka jamuqt’arjamaxa, jilpachax yatpïr markanakana, jach’a markanakanw aymar jaqit uñt’ayasipxi. Patatuqinakan qamasirinakax juk’anikirakiw aymarat uñt’ayasipxi. Ukatwa, aymara yatichäwinak p’iqinchañax markanakan jilpachax sarantayatäñapa. Aka qhipha nurunakanxa, ayllunakanx yamakis wayna tawaqunakax arupat arsusiñx phinq’asxapxiwa.
Ukatwa aymar arut arxayatax kastill aruta jaysapxi. Ukatxa, kuna jiskt’asitasa, “no sé” sasakiw jaysapxaraki. Markanakan aymar aru arsuña ch’amachatäspa, jan ukax aymar saräwinakax askirjam kunkanchayatäspaxa, ukax ayllunakanx jupanakpachakiw saräwinakapatx amthapisxapxarakispa. Aka qhipha urunakanxa, markanakanx aymar saräwinakax sumat sumat ch’amanchasiskarakiwa. Yatiqañ utanaklanx thuqt’äwinakampi, uñacht’ayäwinakampisa, ukatxa aymar aru yatichañampis sumat sumatw kunkanchayatäski. 

4.4. Qullasuypachan warminaka, chachanaka, aymar jaqit uñt’ayasirinaka (Pertenencia al aymara según género en Bolivia)
Qullasuy markanx khithinakas jilpach aymar jaqit uñt’ayasipxi, ukanakas amuyt’añax wakisirakispawa. Nayra maranakax warminakax janiw ancha yatiqañ utanakar sarapkarakïnti. Chachanakakiw yatiqañ utarux kastill aru yatintir sarapxäna. Ukax aka qhipha urunakanxa, janiw ancha ukjamäxarakiti. Jan ukax aka qhipha maranakanxa, yatiqañ utanakanx warminakaw jilpachax jisk’a yatiqañ utanakansa, jach’a yatiqañ utanakans kunayman yatintäwinakamp chikanchasipxi.  
Maysatxa, khithinakas aymarar jaqit jilpach uñt’ayasipxix ukanakax uñakipt’añarakïspawa. Ukanxa, Qullasuypachanx jach’a markanakanx 30,60% warminakax aymarat uñt’ayasipxi. Ukatxa, ayllunakanx juk’a warminakakiw 19,80% aymarat uñt’ayasipxaraki. Maysatxa, jach’a markanakanxa, 29,00% chachanakaw aymar jaqit uñt’ayasipxaraki. Ukatxa, ayllunakanx 20,60% chachanakakiw aymarat uñt’ayasipxaraki.
Uñakipt’atarjamaxa, markanakan qamasir warminakaw jilpach aymara jaqit uñt’ayasipxi, ayllunakanx jaqix jukakïxarakiwa, ukatwa, ukham juk’a jaqik utjatapatx juk’anikïxapxaraki. Markanakanxa, taqinins uñjatakirakiwa. Warminakakipuniw aymarats arst’asikapxaraki. Kuna alxäwinakansa, k’añaskunakansa, kawki marka irpañ utanakans walja warminakaw aymarts arst’asipxaraki. Ukjamïpanxa, yaqhipanx jisk’achatas jikxattasipxarakiwa. Qamäwinakans warminakapuniw jilpachax wawanakapampis arst’asi. Altu Pata markanx yamakis jilpach utanakanw aymar arux arst’asitäskaraki. 
5. Aymar aru mayj mayj arst’äwi (Variaciones sociolingüísticas)
Yatxatäwinakarjamaxa, aymar arux mayj mayj arst’atarakiwa, ukax kawkiwjanakanay arst’atächi (variación dialectal), jan ukax khithinakay arst’chi (variación sociolectal), ukanakamp chikachatarakiwa.
Kawkiwjanakanay arst’atächi, uka amuyurjamax pä jach’a t’aqaw utji. Mayax Uru uru aymara, mayarak Chukiyaw aymara. Ukatxa, Uru ur aymarax wali nayra arunaks waqaychaskapxarakiwa. Uka aymarax janirakiw ancha kastill arump ch’alqhuntatäkiti. Ukax aski qhanañchäwinirakiwa. Uka markanakarux janiw kastill jaqinakan saräwinakapax ancha mantkatänati, ukatwa, jichhakamas irpirinakapax nayra saräwimpi chhijllatäski. Uru Uru markanx walja ayllunakanw jilaqatanakasa, mallkunakasa, mama t’allanakasa utjaskaraki.
Maysatxa, Chukiyawu aymaraxa, aka qhipha urunakanxa, kastill arun yanqhachatarakiwa. Ukatwa, walja kastill arut mayt’at arunakax arsutäxaraki. Ukatakix kunayman jan walt’äwinakaw utjawayaraki. Mayax aymar saräwinakax “Sindicato” thakhichaw ukjam jan walt’ayawayiti, mayax “Cristianización” sata yupaychawin tamanakaw walpinrak mirantawayxi, ukatxa, walja jaqinakaw markanakarus sarawayxapxaraki, ukatx markat kutinisax ayllupanx kastill arutak wals jan wals arsxapxaraki. Ukatxa ukhamatwa, yaqhip kastill aru arsuñax jan wakiskarakiti, aymar arunx uka mayt’at arjam amuyun arux utjaskarakiwa.
Khithinakay arst’chi, uka amuyurjamaxa, aka urunakanx mayax tatitur iyawsayirinakaw mayj arst’asipxi. Jupanakax “Iglesia Evangélica” ukanakan mirantatäpxiwa. Maysatxa, uxurinakan (radios) arst’asirinakaw mayj arst’asipxaraki. Ukxaruxa, qhathunakan (comenciantes) alxir alakip warminakaw mayj arst’araki. Tata q’iwirinakas (chóferes) mayj arst’akirakiwa.
Ukampirusa, kawkiwjanakanay arst’atächi (variación dialectal), jan ukax khithinakay arst’chi (variación sociolectal), uka suma uñakipt’atarjamaxa, aymara arux mä khuskha arst’atakïskiwa. Janiw jupanakpurax jan amuyasipkiti, jan ukax maynis arst’i, jan ukax jayawjat jutiris arst’i ukax jupanakpurax amuyasisipkiwa. Aymar aru mayjt’äwix janiw kuna jan walïkisa, jan ukax wali askiwa, taqiwjan mayjt’ mayjt’ arst’atäsp ukax inas yaqha arunakax utjarakichispa, uka yaqaha arunakax chiqnacht’at arurux ch’amancht’arakispawa. 
6. Kawkinakans aymar arux yatintatäski, yatichatäsiski (Enseñanza y aprendizaje del aymara)
Aymar arux kunayman amtäwimp yatichat yatiqatawa. Nayrapachanakax aymar arux achachilanakasar awichanakasar “tatitur” iyawasyañatakiw wali jach’anchatäna. Ukaxa, aka qhipha urunakkamasa “Iglesias evangélicas” ukanakanx ukjamakïskiwa. Jupanakax janiw aymar arxa chachanakarus warminakarus kastill arut yatichapkiti, jan ukax aymara arun jasak yatintapxatapatxa, pachpa aymara arupatw yatichapxi.
Ukatxa, mayninakax aymar arx mä irnaqäwin irnaqañatakiw yatiqapxaraki. Uka aymar aru yatiñ munirinakax ina jisk’achatjamaw uñjasioxi, ukampirusa, muna jan munaw mä chimpunchäw munasax yatiqasipki. Ukatxa, akïr marka mirpañ utanakanw yatiqasipki: “Prefectura de La Paz, Infocal, Banco Central de Bolivia, Instituto Nacional de Reforma Agraria ” Escuela de Gestión Pública Plurinacional”, “Alcaldía de La Paz”, “CETI UMSA”, “DEP. de IDIOMAS UPEA” “Radio San Gabriel”, ukat juk’ampinakanaw yatichatäski. Uka yatichäwinakanx “Institutos” uka aymar yatichirinakaw mä qawqhanix chikachasiraki.
Maysatxa, mayninakax aymara aru yatintasax aymara aru yatichañatakiw wakichasisipkaraki. Ukïrinakax jilpachax jisk’a yatichañ utanakanw aymara aru yatichapxarakini. Uka thakhinchirinakax akïrinakawa: “INS Simón Bolívar Mención Lengua Aymara”, “INSTEA El Alto mención Lengua Aymara”, “mención Lengua Aymara UMSA”, “mención Lengua Aymara UPEA”. Uka yatiqañ utanakanx yatichirinakax 3 maraw yatiqapxani.
Ukatxa, jach’a yatxatañ utanakanx aymara arux yatxatañ amtampix yatintatäskarakiwa. Jupanakax janiw ancha aymar aru yatichañatak wakiyasipkiti, jan ukax aymar arux kunjam saräwinisa, kuna mayjt’äwinakanisa, kuna lup’ïwinisa, yatichañatakis askiti, jani aski, kunjamas arst’atäñapa, kunjamas qillqt’atäñapa, ukat jukampinakaw yatxatataraki. Uka amuyump chikachasirinakax akïrinakawa: “Carrera de Lingüística Aymara UMSA, Carrera de Lingüística Aymara UPEA”.
“Carrera de Lingüística Aymara UMSA” ukanxa, 5 maraw ukjam aymar arut yatxatatäñatakix (Licenciado en Lingüística Aymara) yatiqatataraki, Ukatxa. 3 maraw (Técnico Superior en Lingüística Aymara) ukatakis yatxatataraki.
Maysatxa, “Carrera de Lingüística Aymara UPEA” ukanxa, 5 maraw aymar arut yatxatatäñatakix (Licenciado en Lingüística Aymara e Idiomas) yatiqatataraki, Ukxaruxa 4 maranxa, jupanakax (Bachiller en Traducción e Interpretación) ukarakiw tukuyapxani, 3 mararux (Técnico Superior en Lingüística Aymara) ukhamw yatxatapxarakini.
Yaqhip yach’a yatxatañ utanakanxa, aymar arux mä yatichäw phuqhacharakiwa. Mayninakatakix “transversal” ukhamat uñt’atawa. Uka amuyumpixa, machaqa jach’a yatxatañ uta: “Universidad Indígena Boliviana Aymara Tupak Katari”  ukanw ukjam yaticht’asi. Maysatxa, “Universidad Policial”, “San Francisco de Asis”, “Carrera de la UMSA, Carreras de la UPEA”, “Carreras de las INS” ukanakanx aymara arux mä phuqhacht’jam yatintatakirakiwa.
Maysatxa, aymar arux walja uxurinakana, uñch’ukiñanakanpunw (radio y televisión) arst’ataraki, uñacht’ayataraki. Ukanakax akïrinakawa: radio “San Gabriel”, “Pacha Qamasa”, “Metropolitana”, “Cruz del Sur”, “Splendid”, “Nacional de Bolivia”; “Canal 24”, “Canal 7”, “Canal 4”, ukat jukampinakana. Ukampirusa, uñch’ukiñanakanx alwanakakiw uñstaraki, janiw uru paqarïkarakiti. 
6. Aymar arutx kunjam yatxatt’atanakas utjaski (Estudios del aymara)
Janikiw ancha yatxatäwinakax aymar arunx utjkarakiti. Jilpachax mä juk’a yatxatäw qillqatanakx kastill arut qillqatakirakiwa. Ukatxa, ukham kastilla rut qillqatax janirakiw aymar arur lantikipatax sum amuyäskiti. Ukampirusa, uka qillqatanakax akjam amuyunakanirakiwa.
Mayïr yatxatatanakax Aymar aru thakhiw uñakipt’araki (gramática), ukanakax tata (Cerrón Palomino), (Crevels Miley, Muysken Pieter), (Hardman Martha), (Briggs Lucy), uka yatxatirinakan qillqatawa.
Ukatxa, aru pirwa qillqatanakax mä juk’a utjarakiwa. Uka qillqatanakanx janirakiw qhanañchäwinakapax aru thakhirjamäkiti, ukampirusa, jichhakamax akïrinakakiw utjaskaraki: (Vocabulario Aymara Castellano de Bertonio 1612), (Diccionario Aymara Castellano, de Layme Felix), (Diccionario Castellano Aymara de De Lucca Manuel), (Diccionario aymara de Gómez Donato), (Diccionario aymara de Carvajal Juan), (Diccionario Aymara de Ebbing Enrique), (Diccionario Aymara de Tarifa Erasmo), ukat juk’ampinaka.
Maysatxa, yaqha qillqatanakaxa, aymar aru yatichañataki, aymar aru mayj amyj arsuñata, aymar k’achach arunaka, aymar arun kunayman jaljanakapat yatxatatanakas qillqatanakas utjarakiwa. Ukanakax akïrinakan qillqatanakawa: “Gómez Donato”, “Apaza Ignacio”, “Carvajal Juan”, “Layme Félix”, “Gemio Lucy”, “Miranda Filomena”, “Marcapaillo Claudio”, “Huanca Nicanor”, ukat juk’ampinakanw utji.
7. Jichhax aymar aru laqanchayañatakix kunas wakisispa (Acciones para su recuperación)
p)      Aymarat uñt’ayasir jilatanaka, kullakanakax nayraqatax aymar aru arst’asiñ  chuymaniïpxañapawa (ganas de hablar, de revitalizarla). Jupanakx kawkiwjamx aymar arutxa janiw arsuñx axsarayasipxañapäkiti. Ukatxa, mayni jan aymara aru arsuñ munirinakarux aymara aru arsuña askïtapatx amuyt’ayapxañaparakiwa. Ukjamatakwa, aymar arux wali jach’ar ch’qitatarakispa.
ph) Aymar arux taqi yatichañawjanakar ch’iqintatayañarakïñapawa (extender los ámbitos de uso). Ukaxa, jisk’a yatiqañ utanakana (jardines de niños), yatiqañ utanakana (escuelas y colegios), jach’a yatiqañ utanakana (universidades, normales), Illapañ yatiqañ utanakan (cuarteles) yatichatäñapawa. Yamakisa, kunayman luräwinakataki (internet, NTIcs), irnaqäwinakataki (hospitales, municipios, ministerios), yatxatäwinakatakis (institutos) aymar arux arsutäñapawa. Ukanakan yatichasiñapatakix qillqatäñaparakiwa.
p’) Maysatxa, aymar arux machaq arur tukuyatäñaparakiwa (modernizar). Aka maranakanxa, anqäx markanakatx kunayman jan uñt’at yänakaw purini, ukatxa, uka yänakar sutichañatakix aymar arux pist’arakiwa. Ukatx ukjam jan pist’añapatakix machaq arunak uñstayañaw wakiskirïspa. Yatxatatanakarjamax janiw kawkïr arus jupapachpakix jakkarakispati, jan ukax yaqha arunakatx mayt’asirakispawa.
t) Mayja mayja arst’äwinakax qillqäwtuqinx mayacht’atarakïñapawa (unificación escrita). Ukjamatwa, phuqhat arst’asirinakax utjañapa, uka kipkarakiwa,  uka phuqhat arst’asirinakax mayni jan  suma yatipkiti, ukanakarux taqi chuymampi yaticht’añapa. Phuqhat arst’arix mä arx arst’asirak qillqt’asurakiwa.
th) Mä arux jakäwinïñapawa (funciones y usos). Uka jakäwipanx jaqinakar sarnaqäwipat amuyt’ayirïñapawa (identidad), ukatxa, uta maqhinx suma taqinina: awki, tayka, wawanka, achachila, awicha, tiyunaka, tiyanakan (familia) arst’atäñaparakiwa. Uka kipkarakiwa, aymar arux irnaqäwinakan askinjam arsutäñapawa (trabajo). Irnaqäwinakanx yatirinakäkakx arsupxañapawa, ukhamatawa, jan arsurinakas yatiqañ munapxani. Ukham arsutäsinxa, marka irpañawjanakanx aymar arux arsutäñaparakiwa (local y nacional). Ukhamatakwa, aka markan ayrätw sas uñt’ayasir jaqinakax aymar aru kutitatayasipxna. Kuna laphi qillqäwinakasa, yatichañ laphinakasa, markanakasan sarnaqañ (calle) sitinakas aymaratkam qillqatäxañapawa.   
t’) Aymar arux aymar jaqin sarnaqäwipanx wakiskirïñapawa (utilidad). Ukham amuyumpixa, kunayman qillqäwinaka uñstayañaw wakisi. Ukatxa uka qillqäwinakax uñacht’ayañarakiwa. Niya uñacht’ayatatxa, uka qillqatanakax alxatäñaparakiwa. Ukjamän ukaxa, aymar arux arsurinakapamp chikaw kunkanchayatarakïni, ukatx taqinis aymaratkamakirakiw arsukipt’asxañäni, ukatxa, aymar arux aski irnaqäwinakataki, alakip lurañataki, yatichañataki, yatxatäwinakat amyut’añatakis wakiskirirakïniwa.
8. Tukt’ayañataki (Para concluir)
1. Qhanpachanx aymar aru nayrar sarantayañatakix jan phinq’asisa taqichaqan arsusiñasaw wali wakiskiri. Armar aru arsuñ yatirinakäkax jan arsuskañän ukax jan yatirinakax wali kusisitakiw jan aymar aru yatiqañ munapkaniti. Kawkiwjanakans maynix kastill aruk arst’chi, ukatx uka mayni sapa arst’irlaykukiw kastill arut arsuñx yattan. Ukax janipuniw akch’as askïkiti, ukatwa, aymar arux taqichiqan jan axsaras arsutäñapa.
2. Jilpachax yaticht’äwinakax markanakanw laqanchayatäñapa. Ukatxa, markanakanx chachanakaruw juk’amppach yatichatäñapa. Warminakax arst’asiskiwa, ukatx chachanakaw jan anch arsupkiti. Markanakan aymar arux yatichatäni, arsutäni ukax suni uraqinakansa, qhirwa uraqinakans taqpach ayllunakanw aymar arut jan phinq’asis wayn taqawunakax arsusxapxarakini.
3 Maysatxa, kunayman yatxatäwinaka, qillqt’äwinakaw utjañaparaki. Arunakat yatxatirinakax aymar arun kunayman thakhinakapatsa, jaljanakapats yatxataskapxañpakiwa. Ukatxa, uka yatxatäwinakampiw akat qhipharux aymar arx juk’amp yaqha yatxatäwinakatak qillqt’xarakiñäni. Aymar arux lup’ïwinaka (pensamiento), yatinaka (ciancia), yatichäwinaka (educación), ukat juk’ampinakatakiw askïñapa. Akat mä qawqha maranxa, aymar uraqinakanx aymar arutw mayïr arjam arsukipt’asxañasa.
4. Maysatxa, marka irpirinakarux kunayman irnaqañ utanakan aymar arut arst’asxañapatakiw achikt’añarakïspa. Ukjamatakw jupanakax aymar arsusirinakampix aruskipapxarakispa. Kunayman laphinakasa, uraq sutinakasa, kalli sutinakasa, jaqi sutinakasa, aymar sutiruw tukuyxañarakïspa. Ukaxa, jiwaspach kipkäñataki, markjam saräwinakas ch’amanchañatakirakiwa.
9. Pankanaka (Bibliografía)
Cerrón Palomino Rodolfo (2004). El aimara como lengua oficial de los incas. Boletín de arqueolgia  PUCP 8: 9-21.
Crevels Miley y Muysken Pieter (2009). Lenguas de Bolivia. Tomo I, Ambito andino. La Paz: Plural Editores.
Declaración Universal de Derechos Lingüísticos (1996). Barcelona, 6 – 9 de junio
Garabide, Elkartea (2010). La experiencia Vasca. Claves para la recuperación lingüística e identitaria. Imprenta Gertu: Gipuzkoa.
Gelles Richard y Ann Levine (1997). Introducción a la sociología. Mc Graw Hill. México.
Molina Ramiro y Albó Xavier (2006). Gama étnica y Lingüi9stica de la población boliviana. Sistema de laa Naciones Unidas en Bolivia.
Nueva Constitución Política del Estado Plurinacional (2007). Versión oficial.

Para contactarse con Claudio Marcapaillo Achu
Lic. en Lingüística Aymara
Puede escribir a clamarkaa@hotmail.com

No hay comentarios:

Publicar un comentario